Większość chorób metabolicznych może wywołać upośledzenie umysłowe. W fenyloketonurii, homocystynurii i zespole Lesch-Nyhana jest ono głównym objawem.
Fenyloketoriuria jest zaburzeniem metabolizmu fenyloalaniny – aminokwasu wchodzÄ…cego w skÅ‚ad prawie wszystkich biaÅ‚ek. PrzyczyÂnÄ… jest niedobór lub brak enzymu hydroksylazy fenyloalaniny w wÄ…Âtrobie, wskutek czego nastÄ™puje nagromadzenie fenyloalaniny, która nie może być przeksztaÅ‚cana w tyrozynÄ™, natomiast jest przeksztaÅ‚caÂna w kwasy fenylopirogronowy, fenylomlekowy i fenylooctowy. ZwiÄ…zÂki te wystÄ™pujÄ… u ludzi zdrowych, ale w bardzo maÅ‚ych iloÅ›ciach, w feÂnyloketonurii zaÅ› ich stężenie w pÅ‚ynach ustrojowych osiÄ…ga bardzo wysokie wartoÅ›ci.
Objawem głównym fenyloketonurii jest niedorozwój umysÅ‚owy spowodowany wysokim stężeniem ww. substancji. U niektórych choÂrych wystÄ™pujÄ… ponadto inne objawy uszkodzenia ukÅ‚adu nerwowego, jak np. niedowÅ‚ady, drgawki, nieprawidÅ‚owa czynność bioelektryczna mózgu, czyli nieprawidÅ‚owy elektroencefalogram (EEG). NastÄ™pstwem bloku metabolicznego jest także niedobór tyrozyny i powstajÄ…cego z niej barwnika skóry – melaniny, co sprawia, że wiÄ™kszość chorych z fenyloketonuriÄ… ma jasny kolor skóry, wÅ‚osy blond i niebieskie tÄ™czówÂki. U niemowlÄ…t z fenyloketonuriÄ… — jeszcze zanim ujawni siÄ™ niedoÂrozwój umysÅ‚owy — wystÄ™pujÄ… czÄ™sto wymioty, nadmierna pobudliÂwość, zmiany wypryskowe w skórze oraz charakterystyczny „mysi” zaÂpach potu i moczu, który zależy od obecnoÅ›ci kwasu fenylooctowego.
Rozpoznanie fenyloketonurii opiera siÄ™ na wykazaniu podwyżÂszonego poziomu fenyloalaniny we krwi. Test ten jest podstawÄ… badaÅ„ przesiewowych, w wielu krajach — m.in. w Polsce — obejmujÄ…cych wszystkie noworodki. Wczesne rozpoznanie, zanim jeszcze wystÄ™pujÄ… objawy kliniczne, natychmiastowe wprowadzenie leczenia dietÄ… z niskÄ… zawartoÅ›ciÄ… fenyloalaniny (mieszanka Lofenalac), pozwala na prawidÅ‚owy rozwój umysÅ‚owy chorych dzieci.
Homocystynuria jest wywoÅ‚ana niedoborem enzymu syntetgizy cystationiny w wÄ…trobie. Enzym ten warunkuje syntezÄ™ cystationiny z homocysteiny i seryny. Brak syntetazy cystationiny powoduje podÂwyższenie poziomu homocysteiny w pÅ‚ynach tkankowych; wzrasta również poziom metioniny, z której powstaje homocysteina.
Główne objawy homocystynurii dotyczÄ… tkanki łącznej (zmiany kostne i oczne) i tendencji do zakrzepów naczyniowych. Chorzy z homocystynuriÄ… sÄ… zwykle szczupli, wysokiego wzrostu, chodzÄ… posuwiÅ›Âcie z odwiedzionymi stopami („chód Charliego Chaplina”). CharakteÂrystycznym objawem jest zwichniÄ™cie soczewek. UpoÅ›ledzenie umysÅ‚oÂwe, które wystÄ™puje u wiÄ™kszoÅ›ci chorych, jest prawdopodobnie naÂstÄ™pstwem drobnych zakrzepów w naczyniach mózgowych. Zakrzepy prowadzÄ… także do niedowÅ‚adów i drgawek. PrzyczynÄ… zakrzeÂpów jest zwiÄ™kszenie zlepnoÅ›ci pÅ‚ytek krwi i uszkodzenie Å›ródbÅ‚onka naczyÅ„, do którego przylepiajÄ… siÄ™ pÅ‚ytki. Zmiany te sÄ… spowodowane wysokim poziomem homocysteiny we krwi. Tendencja do zakrzepów tÄ™tniczych i żylnych prowadzi do poważnych powikÅ‚aÅ„, takich jak zaÂwaÅ‚ serca, zatory tÄ™tnicy pÅ‚ucnej lub nerkowej.
Rozpoznanie homocystynurii opiera się na wynikach badania moczu na obecność aminokwasów zawierających siarkę: metioniny i homocysteiny.
Leczenie polega na stosowaniu diety z niskÄ… zawartoÅ›ciÄ… metioÂniny i zwiÄ™kszonÄ… cystyny oraz na podawaniu witaminy B6.
Zespół Lesch-Nyhana. Jest to zaburzenie metabolizmu puryn, wyÂwoÅ‚ane brakiem transferazy, enzymu przeksztaÅ‚cajÄ…cego hipoksantynÄ™ i guaninÄ™ w fosforan inozyny. Enzym ten znajduje siÄ™ we wszystkich komórkach, a gen kodujÄ…cy go zlokalizowano w chromosomie X. ChoÂroba wystÄ™puje tylko u chÅ‚opców.
Główne objawy to zaburzenia ze strony ukÅ‚adu nerwowego, skÅ‚onność do samookaleczeÅ„ i dna moczanowa. Przez pierwszych 6-8 miesiÄ™cy życia dzieci rozwijajÄ… siÄ™ prawidÅ‚owo. CzÄ™sto pierwszym obÂjawem sÄ… duże iloÅ›ci kryształów kwasu moczowego na pieluszce dziecÂka, przypominajÄ…cych pomaraÅ„czowy piasek. W pierwszym roku życia może wystÄ…pić kamica nerkowa. Objawy mózgowe pojawiajÄ… siÄ™ zwyÂkle stopniowo: niemowlÄ™ta, które poprzednio siedziaÅ‚y i dobrze trzyÂmaÅ‚y gÅ‚owÄ™, tracÄ… te umiejÄ™tnoÅ›ci i już nigdy ich nie zdobywajÄ…. StarÂsze dzieci mogÄ… siedzieć w krzeÅ›le tylko po umocowaniu tuÅ‚owia. CzÄ™Âsto wykonujÄ… ruchy mimowolne, napiÄ™cie ich mięśni jest wzmożone, wykazujÄ… nieprawidÅ‚owe objawy neurologiczne. UpoÅ›ledzenie umysÅ‚oÂwe jest umiarkowane (wskaźnik inteligencji zwykle mniejszy od 50), ale część dzieci może nauczyć siÄ™ mówić. UderzajÄ…ca jest w tej choroÂbie metabolicznej skÅ‚onność do samookaleczeÅ„ (odgryzanie warg i palÂców). Samookaleczenia majÄ… charakter nawykowy, a chorzy nie robiÄ… tego Å›wiadomie i czÄ™sto proszÄ… o pomoc. Nie wystÄ™pujÄ… przy tym zabuÂrzenia czucia: chorzy samookaleczajÄ…c siÄ™ krzyczÄ… z bólu.
CharakterystycznÄ… cechÄ… biochemicznÄ… zespoÅ‚u Lesch-Nyhana jest podwyższony poziom kwasu moczowego we krwi i zwiÄ™kszone jego wyÂdalanie z moczem. Prowadzi to do kamicy nerkowej i uszkodzenia neÂrek przez sole kwasu moczowego, co może być przyczynÄ… ciężkiej nieÂwydolnoÅ›ci nerek i zgonu przed 10 r. życia. Innym nastÄ™pstwem zwiÄ™kÂszonego wytwarzania kwasu moczowego sÄ… guzki dnawe i zapalenie stawów z napadami dny.
Leczenie polega na obniżeniu poziomu kwasu moczowego we krwi i tym samym zmniejszaniu powikłań nerkowych, co nie wpływa na upośledzenie umysłowe i objawy neurologiczne. Postępowanie w tym zakresie ograniczone jest do uniemożliwienia samookaleczeń.