Noworodek jest to dziecko w okresie od urodzenia do 28 dnia życia. W tym czasie przystosowuje się ono do życia pozamacicznego. Dziecko po urodzeniu przechodzi ze środowiska wodnego do środowiska powietrznego. Najważniejszą zmianą jest przerwanie krążenia łożysko­wego, co następuje po odcięciu pępowiny. Powoduje to konieczność zmian czynnościowych w układzie krążenia i oddychania.

Krążenie płodowe i noworodkowe. Krążenie płodowe różni się od krążenia dorosłych, gdyż w jego skład wchodzi łożysko i pępowina, a wyłączona jest sieć naczyń płucnych. Odrębności te stwarzają ko­nieczność istnienia w życiu płodowym połączeń w sercu i naczyniach, dla prawidłowego krążenia krwi. Połączenia te to otwór owalny po­między przedsionkami serca i przewód tętniczy Botalla, łączący tętni­cę płucną z aortą. Natychmiast po urodzeniu dziecka duża ilość krwi przepływa z łożyska do krążenia noworodka. Wzrasta ciśnienie krwi, która zostaje wtłoczona do naczyń płucnych. Towarzyszące temu zmia­ny ciśnień powodują zamknięcie zastawki w otworze międzyprzedsionkowym oraz znaczne zwężenie przewodu Botalla. Oba te połączenia powinny zarosnąć w okresie noworodkowym, a przetrwanie ich jest przyczyną wady serca. W pierwszych dniach życia odpadają również naczynia pępowinowe wraz z pępowiną i wytwarza się pępek.

Układ oddechowy. Rozpoczęcie oddychania jest jednoczesne ze zmianami w krążeniu. Wywołuje go zaciśnięcie pępowiny, co odcina dopływ tlenu i powoduje zatrzymanie dwutlenku węgla. Jest to bodź­cem dla ośrodka oddechowego, który wysyła sygnał powodujący wde­chowy ruch klatki piersiowej i ssanie powietrza. Płuca rozprężają się gwałtownie, czemu towarzyszy wypełnianie krwią pustych naczyń włosowatych krążenia płucnego. Dla rozprężenia pęcherzyków płuc­nych, zapadniętych u płodu, potrzebna jest duża siła, tym większa, im mniejszy jest ich przekrój, a więc im mniejsze dziecko. Pomocne w tym procesie jest działanie substancji chemicznej wyściełającej pęche­rzyki płucne (s u r f a k t a n t), która ułatwia rozprężenie ich oraz przeciwdziała całkowitemu zapadaniu się przy wydechu. Zdrowy no­worodek zaczyna oddychać natychmiast po zaciśnięciu pępowiny, cze­mu towarzyszy krzyk dziecka. Noworodek urodzony w zamartwicy rozpoczyna oddychanie z opóźnieniem lub nie rozpoczyna go wcale.

Stan ogólny noworodka określa się po urodzeniu według ujednolico­nych kryteriów ujętych w punktach opracowanych przez Wirginię Ap- gar. Bada się sprawność układu nerwowego, krążenia i oddychania. Dziecko w bardzo dobrym stanie otrzymuje 10 punktów Apgar, w cięż­kiej zamartwicy 1 punkt.

Zamartwica jest to stan niedotlenienia i kwasicy, który występuje w czasie ciąży, porodu lub bezpośrednio po urodzeniu. Dziecko uro­dzone w ciężkiej zamartwicy jest blade lub sine, nie oddycha, nie krzyczy, jest wiotkie i ma zwolnioną czynność serca.

Leczenie polega na oczyszczeniu górnych dróg oddechowych z wód płodowych, zastosowaniu sztucznego oddychania przy użyciu spe­cjalnej aparatury oraz wykonaniu masażu serca. Podawanie leków do żyły pępowinowej zależy od dodatkowych wskazań.

Przewód pokarmowy jest dobrze przygotowany w życiu płodowym do pełnienia swych funkcji. Donoszony noworodek umie ssać i szybko uczy się szukać pożywienia przy zetknięciu z piersią matki. Duża ru­chomość żołądka powoduje łatwe ulewanie się pokarmu przy zmianie pozycji. Zwykle dziecko oddaje stolec w ciągu pierwszych godzin ży­cia. Jest to smółka — nazwa pochodzi od jej smolistej barwy i kon­systencji. Jest to zalegający stolec wytworzony w życiu płodowym z wód płodowych oraz jelitowych soków trawiennych i żółci. W drugiej, trzeciej dobie stolce stają się jaśniejsze i rzadsze, a w czwartym dniu mają cechy stolców przejściowych — zielonych, półpłynnych i licznych (ok. 10 w ciągu doby). Jest to wyrazem trudności adaptacyj­nych przewodu pokarmowego, w chwili gwałtownego zwiększania się ilości wysysanego pokarmu. W następnych dniach stolce są żółte, papkowate, dziecko oddaje je 5-6 razy dziennie.

Układ moczowy. Płód oddaje niewielkie ilości moczu do wód płodowych. Często pierwsze oddanie moczu jest bezpośrednio po urodzeniu, następnie moczenie staje się skąpe w pierwszej dobie życia. Jeśli no­worodek jest zdrowy, wydolność nerek jest wystarczająca. Jednak ta­kie czynności nerek, jak zagęszczanie i rozrzedzanie moczu, czy sprawne oddawanie moczu kwaśnego lub zasadowego, w zależności od potrzeb, są słabo rozwinięte, co objawia się wystąpieniem obrzęków.

Układ nerwowy noworodka wykazuje różny stopień rozwoju zależ­ny od długości trwania ciąży. U donoszonego dziecka napięcie mię­śniowe jest znaczne, tak że noworodek leży z podkurczonymi kończy­nami. Bardzo niedojrzały wcześniak jest wiotki i przylega do podłoża całkowicie rozluźniony, wyprostowany. Dziecko donoszone jest ruchli­we i wędruje w kierunku głowy. Ma dobrze rozwinięte czucie skórne i smak, natomiast słuch i wzrok słabo rozwinięte. Noworodek reaguje krzykiem na ból i głód. Kora mózgowa ulega łatwemu wyczerpaniu przy każdym wysiłku, co manifestuje się prawie ciągłym snem dziec­ka. Oczy zdrowego noworodka są zamknięte.

Regulacja temperatury. Noworodek przechodzi ze „Å›rodowiska wodnego” o temperaturze powyżej 37°C do Å›rodowiska powietrznego o temperaturze pokojowej. W pierwszych godzinach życia temperatura ciaÅ‚a noworodka obniża siÄ™ o 1-2°C, po czym podnosi siÄ™ powoli. Zdolność regulowania ciepÅ‚oty jest tym gorsza, im dziecko jest mniej dojrzaÅ‚e i marznie ono tym Å‚atwiej, im mniej ma tÅ‚uszczowej tkanki podskórnej. Noworodki chore majÄ… znaczne zaburzenia regulacji tem­peratury ciaÅ‚a, tak że nawet bardzo ciężkie zakażenia mogÄ… objawiać siÄ™ nie gorÄ…czkÄ… tylko obniżeniem temperatury. Ochrona noworodka przed utratÄ… ciepÅ‚a jest jednÄ… z podstawowych zasad pielÄ™gnacji.

Odporność noworodka na zakażenia jest słaba, ponieważ matka przekazuje mu tylko cen rodzaj przeciwciał, które są przepuszczane przez łożysko. Własne przeciwciała dziecko zaczyna wytwarzać stop­niowo po urodzeniu. Dlatego zakażenia stanowią dla noworodka duże zagrożenie. Zakażenia stwierdzane w pierwszym tygodniu życia często

są następstwem zakażeń zapoczątkowanych przed porodem. U nowo­rodka większość zakażeń uogólnia się, gdyż niedostateczna odporność powoduje brak zdolności do zlokalizowania zaburzenia w jednym na­rządzie. Należy więc chronić nowo narodzone dziecko przed chorym otoczeniem, ograniczać w pierwszych tygodniach jego życia kontakty z większą liczbą osób i rygorystycznie przestrzegać higieny. Karmienie piersią zmniejsza ryzyko zakażeń noworodka, ponieważ z pokarmem matki dostaje on przeciwciała przeciwbakteryjne.

Przebieg okresu noworodkowego może być trudny dla dziecka z wielu powodów. Mają na niego wpływ choroby matki i dziecka, wa­runki higieniczne i sposób pielęgnacji. Przebyty uraz porodowy i za- martwica, jak również niedojrzałość dziecka przedwcześnie urodzone­go, zaburzają okres noworodkowy.

Prawidłowa ciąża trwa ok. 40 tygodni. Dziecko donoszone rodzi się między 37 i 42 tygodniem ciąży. Przed tym terminem rodzą się wcześniak i, a po nim — dzieci przenoszone. We wszyst­kich tych grupach zarówno długość, jak i masa ciała mogą być mniej­sze lub większe od wartości ustalonych dla danej populacji (tabela). Wszystkie dzieci, które rodzą się z masą ciała poniżej 2500 g, zaliczane są do grupy noworodków z niską masą urodzeniową. Wśród nich wyodrębnia się dopiero wcześniaki i dzieci niedożywione, czyli hypotroficzne.