DziaÅ‚anie hormonów trzustki. Trzustka, duży i bardzo ważny gruÂczoÅ‚ wydzielajÄ…cy liczne enzymy trawienne do dwunastnicy, zawiera również liczne grupy komórek o wydzielaniu dokrewnym. NajważniejÂsze znaczenie dla sterowania przemianÄ… materii i energii majÄ… dwa hormony trzustkowe: insulina i glukagon.
Organizm czerpie energiÄ™ niezbÄ™dnÄ… do wzrostu i przemiany materii ze spożywania produktów żywnoÅ›ciowych: wÄ™glowodanów, tÅ‚uszczów i biaÅ‚ek. PowstajÄ… z nich dwa podstawowe substraty energetyczne dla komórek: glukoza i wolne kwasy tÅ‚uszczowe. Potrzeby energetyczne tkanek muszÄ… być zaspokajane na bieżąco, natomiast czÅ‚owiek spożyÂwa posiÅ‚ki tylko kilka razy dziennie. MogÄ… siÄ™ również zdarzać dÅ‚ugie okresy bez jedzenia — okresy gÅ‚odu. W organizmie dziaÅ‚a jednak barÂdzo sprawny neurohormonalny ukÅ‚ad regulujÄ…cy magaÂzynowanie pobieranej z pożywienia energii, jej uwalnianie w miarÄ™ potrzeb poszczególnych tkanek z zachowaniem hierarchii w procesie pobierania glukozy. W pierwszej kolejnoÅ›ci pokrywane jest zapotrzeÂbowanie mózgu na glukozÄ™. OÅ›rodkowy ukÅ‚ad nerwowy pobiera i zużytkowuje jako paliwo prawie wyÅ‚Ä…cznie glukozÄ™. NajwiÄ™ksze jednak zużycie energii przypada na ukÅ‚ad mięśniowy, który wykonuje pracÄ™ fizycznÄ…. Tempo przenikania glukozy przez bÅ‚ony komórkowe pozostaÂje pod kontrolÄ… insuliny, stanowiÄ…cej ważne ogniwo w wyżej wyÂmienionym neurohormonalnym ukÅ‚adzie regulacyjnym.
Insulina, hormon biaÅ‚kowy o dużej czÄ…steczce, jest syntetyzowaÂna przez tzw. komórki B znajdujÄ…ce siÄ™ w trzustce w skupiskach komórek zwanych wyspami Langerhansa. Bodźcem wyzwalajÄ…Âcym wydzielanie i biosyntezÄ™ insuliny jest wzrost poziomu glukozy we krwi nastÄ™pujÄ…cy bezpoÅ›rednio po posiÅ‚ku. CzÄ…steczki insuliny osadzajÄ… siÄ™ na tych bÅ‚onach komórkowych, które zawierajÄ… odpowiednie swoiste receptory. Insulina uÅ‚atwia swobodne przenikanie glukozy do wnÄ™trza komórek mięśniowych i tÅ‚uszczowych. W mięśniach glukoza zostaje natychmiast przetworzona, jej nadmiar zmagazynowany w poÂstaci glikogenu mięśniowego. W tkance tÅ‚uszczowej glukoza uÅ‚atwia magazynowanie kwasów tÅ‚uszczowych w postaci tÅ‚uszczów obojÄ™tnych. Ponadto glukoza w komórce jest nie tylko zużywana jako substrat energetyczny, ale jej obecność jest niezbÄ™dna dla prawidÅ‚owego przeÂbiegu wielu przemian metabolicznych. W wÄ…trobie glukoza jest magaÂzynowana w postaci glikogenu.
Niedobór insuliny zmniejsza pobieranie krążącej we krwi glukozy przez komórki insulinozależne, powoduje to niedostateczne magazynowanie energii w wÄ…trobie, tkance tÅ‚uszczowej i mięśniach. Wskutek braku glukozy w komórce wystÄ™pujÄ… zakłócenia biegu przeÂmiany materii w wielu tkankach, gromadzÄ… siÄ™ kwasy organiczne poÂwodujÄ…c zakwaszenie organizmu, tj. kwasicÄ™. Mimo znacznie podwyższonego stężenia glukozy we krwi, wiÄ™kszość komórek nie moÂże pokryć swego zapotrzebowania energetycznego.
Glukagon jest wydzielany przez tzw. komórki A wysp Langerhansa w trzustce. Powoduje on rozkÅ‚ad glikogenu zmagazynowaneÂgo w wÄ…trobie na czÄ…steczki glukozy, pobudza uwalnianie tÅ‚uszczów z tkanki tÅ‚uszczowej, uÅ‚atwia przemianÄ™ aminokwasów w wÄ…trobie na czÄ…steczki glukozy. Glukagon powoduje wiÄ™c wzrost poziomu glukozy we krwi. Bodźcem wyzwalajÄ…cym jego wydzielanie jest spadek pozioÂmu glukozy we krwi, czyli stan niedocukrzenia — hipoglikemia.
Dzięki działaniu obu hormonów — insuliny i glukagonu — procesy magazynowania pobieranej energii (insulina) i jej uwalniania między posiłkami (glukagon), dostosowane są odpowiednio do potrzeb tkanek.
Cukrzyca. IstotÄ… tej choroby sÄ… ciężkie zaburzenia przemiany maÂterii i energii, przede wszystkim przyswajania glukozy przez tkanki, zwiÄ…zane u dzieci głównie z zaburzeniem biosyntezy lub wydzielania insuliny.
Cukrzyca jest chorobÄ… rzadko wystÄ™pujÄ…cÄ… przed okresem dojrzaÅ‚oÅ›Âci. W Polsce żyje ok. 4000 dzieci chorych na cukrzycÄ™. Fakt, że zachoÂrowania na cukrzycÄ™ wystÄ™pujÄ… częściej w niektórych rodzinach, przeÂmawia za tym, że w powstawaniu cukrzycy odgrywa rolÄ™ czynnik dziedziczny. Niektóre dane wskazujÄ… na to, że odnoÅ›ny gen czy geny mieszczÄ… siÄ™ w chromosomie szóstym, zawierajÄ…cym kod geneÂtyczny dla ukÅ‚adu antygenów zgodnoÅ›ci tkankowej, tzw. HLA. W nieÂktórych przypadkach wystÄ…pienie cukrzycy poprzedzajÄ… zakażenia wirusowe.
Do głównych objawów cukrzycy należą: wielomocz z obecnoÅ›ciÄ… cukru w moczu, wzmożone pragnienie, chudniÄ™cie mimo dobrego Å‚aÂknienia, ogólne osÅ‚abienie. PogÅ‚Ä™bianie siÄ™ kwasicy prowadzi do zaÂburzeÅ„ Å›wiadomoÅ›ci, do Å›piÄ…czki. Nierzadko wymienione objawy uchoÂdzÄ… uwadze otoczenia. DoÅ‚Ä…czajÄ…ce siÄ™ przypadkowo zakażenie czy uraz mogÄ… u takiego dziecka spowodować gwaÅ‚towne pogorszenie siÄ™ stanu ogólnego, czÄ™sto wystÄ™pujÄ… wymioty, bóle brzucha, ciężkie odÂwodnienie, utrata przytomnoÅ›ci, zagrożenie życia. Wykrycie cukrzycy jest zaskoczeniem dla otoczenia.
ÅšpiÄ…czka cukrzycowa wymaga intensywnego leczenia szpiÂtalnego: dożylnego podawania insuliny, roztworów elektrolitowych, wyrównania kwasicy.
Leczenie. Dzieci chore na cukrzycÄ™ pozostajÄ… pod staÅ‚Ä… opiekÄ… poradni cukrzycowej. Leczone sÄ… przewlekle insulinÄ… podawanÄ… w dawce dobranej indywidualnie we wstrzykniÄ™ciach podskórnych, odpoÂwiedniÄ… dietÄ… oraz utrzymywaniem aktywnoÅ›ci fizycznej w formie spaÂcerów i odpowiedniej gimnastyki. Dobowa dawka insuliny musi być tak dobrana, aby uzyskać stan normoglikemii lub aby ilość utraconego z moczem cukru byÅ‚a niewielka i wynosiÅ‚a 20 – 50 g, aby nie wystÄ™poÂwaÅ‚y spadki glukozy we krwi poniżej 50 – 60 mg% (mg/dL), tj. aby nie dochodziÅ‚o do stanów niedocukrzenia (hipoglikemii). Dzieciom nie można podawać doustnych leków przeciwcukÂrzycowych.
Ponieważ zapotrzebowanie organizmu na insulinÄ™ zależy od wieku dziecka, rozwoju, wielkoÅ›ci posiÅ‚ków, trybu życia, stresów – dawÂkowanie insuliny powinno być zmieniane. Prowadzenie samokonÂtroli przez rodzinÄ™ lub samo dziecko, polegajÄ…cej na okreÅ›laniu pozioÂmu glukozy we krwi lub iloÅ›ci wydalanego cukru z moczem na dobÄ™, uÅ‚atwia odpowiednie doraźne zmiany dawek insuliny. Na przykÅ‚ad duÂży wysiÅ‚ek fizyczny (biegi) powoduje obniżenie poziomu cukru we krwi i zmniejsza zapotrzebowanie na insulinÄ™.
Przy systematycznym stosowaniu odpowiednich dawek insuliny wzrost i rozwój dzieci z cukrzycÄ… przebiega normalnie. Natomiast przerwy we wstrzykiwaniu insuliny, jej niedobór lub nadmiar powoduÂjÄ… ciężkie zaburzenia. Niedobór insuliny prowadzi do Å›piÄ…czÂki kwasiczej. do rozwoju powikÅ‚aÅ„ w obrÄ™bie naczyÅ„ nerkowych, siatkówki oka. nadmiar insuliny – do Å›piÄ…czki z niedoÂcukrzenia pozostawiajÄ…cej trwaÅ‚e zmiany patologiczne w mózgu.
Dieta powinna być tak uÅ‚ożona, aby posiÅ‚ki byÅ‚y czÄ™ste, równoÂmierne. podawane regularnie, aby zawieraÅ‚y dużo warzyw, owoców, trochÄ™ biaÅ‚ka, zÅ‚ożone wÄ™glowodany. Przeciwwskazane jest spożywaÂnie sÅ‚odyczy, cukierniczych ciast, mocno sÅ‚odzonych napojów i deseÂrów. Na ogół jednak nie należy dziecka z cukrzycÄ… wyÅ‚Ä…czać z posiÅ‚Âków spożywanych przez innych czÅ‚onków rodziny. Raczej należy przeÂmyÅ›leć jadÅ‚ospis rodzinny i wzbogacić go w jarzyny i owoce, wykluÂczyć tÅ‚uste potrawy, tak aby jadÅ‚ospis odpowiadaÅ‚, z niewielkimi doÂdatkami czy zmianami, potrzebom dziecka chorego na cukrzycÄ™. Gdy tryb życia dziecka chorego jest podobny do dnia rówieÅ›ników, nie rozÂwija siÄ™ u niego kompleks maÅ‚owartoÅ›ciowoÅ›ci charakterystyczny dla dzieci z przewlekÅ‚ymi chorobami.
Aktywność fizyczna jest niezbÄ™dnym czynnikiem dla prawidÂÅ‚owego wzrostu i rozwoju każdego dziecka. Gimnastyka, uprawianie sportów, gier, zabaw ruchowych na Å›wieżym powietrzu sÄ… konieczne dla dziecka z cukrzycÄ…. Jest to podstawowy element terapii. Ponieważ pracujÄ…cy miÄ™sieÅ„ pobiera i zużytkowuje glukozÄ™ nawet w warunkach niedoboru insuliny, ponadto wstrzykniÄ™ta insulina szybciej dociera do lepiej ukrwionego, pracujÄ…cego mięśnia, może dojść do zmniejszeÂnia siÄ™ zawartoÅ›ci glukozy we krwi aż do zagrażajÄ…cego oÅ›rodkowemu ukÅ‚adowi nerwowemu stanu niedocukrzenia, czyli hipogliÂkemii. Spożycie dodatkowego posiÅ‚ku przed i po wysiÅ‚ku fizycznym, sÅ‚odzonego napoju lub cukierka podczas ćwiczeÅ„ zapobiega niedocukÂrzeniu krwi.
Stany niedocukrzenia, czyli hipoglikemia, u dzieci chorych na cukrzycÄ™ wystÄ™pujÄ… wtedy, gdy wstrzykniÄ™ta insulina poÂwoduje nadmierny spadek we krwi poziomu glukozy — poniżej 40 mg% (mg/dL) lub poniżej 2,2 /imol/1. NajczÄ™stszÄ… przyczynÄ… hipoglikemii, poza omyÅ‚kowym wstrzykniÄ™ciem nadmiernej iloÅ›ci insuliny, jest współistniejÄ…ce obniżenie siÄ™ poziomu glukozy z powodu opuszczenia przez chore dziecko jednego lub wiÄ™cej posiÅ‚ków, doÅ‚Ä…czenie siÄ™ dużeÂgo wysiÅ‚ku fizycznego albo istnienie tzw. chwiejnej cukrzycy, charakteryzujÄ…cej siÄ™ dużymi wahaniami glikemii, czyli poziomu cukÂru we krwi.
Duże znaczenie dla zapobiegania ciężkim, czÄ™sto nieodwracalÂnym skutkom hipoglikemii u dzieci chorych na cukrzycÄ™ ma popularyÂzowanie wiedzy — szczególnie wÅ›ród rodzin i samych dzieci o przyczyÂnach i sposobie zwalczania hipoglikemii. Ponieważ stan niedocukrzeÂnia może zaskoczyć dziecko, spowodować nagÅ‚Ä… utratÄ™ przytoÂmnoÅ›ci, dzieci chore na cukrzycÄ™ powinny nosić przy soÂbie, poza zapasowÄ… kanapkÄ… czy cukierkiem, legitymaÂcjÄ™ dziecka chorego na cukrzycÄ™ lub bransoletkÄ™ czy medaÂlion zawierajÄ…cy informacjÄ™ o chorobie dziecka i sposobie udzieleÂnia pomocy przez ludzi, którzy przypadkowo znajdÄ… siÄ™ przy takim dziecku.
Przy obecnym stanie wiedzy medycznej dziecko, które zachoruje na cukrzycÄ™ we wczesnym okresie życia, ma szansÄ™ prawidÅ‚owego rozwoÂju, wzrostu, osiÄ…gniÄ™cia podeszÅ‚ego wieku, prowadzenia trybu życia zbliżonego do normalnego — pod warunkiem Å›wiadomego, zdyscypliÂnowanego współdziaÅ‚ania poczÄ…tkowo rodziny, a w późniejszym wieku samego chorego z prowadzÄ…cym leczenie lekarzem, poznania samej choroby, jej powikÅ‚aÅ„, starannego przestrzegania samokontroli stanu swego organizmu.
Stan niedocukrzenia, czyli hipoglikemia, wystÄ™puje wtedy, gdy poziom glukozy we krwi spada poniżej 40 mg% (mg/dL) lub poniżej 2,2 Umol/l. PrzyczynÄ… może być nadmierna ilość insuliny pochodzenia zeÂwnÄ™trznego, np. u cukrzyków, lub pochodzenia wewnÄ™trznego, np. w nowotworach wychodzÄ…cych z komórek B wysp Langerhansa. PrzyczyÂnÄ… hipoglikemii mogÄ… być też zaburzenia dziaÅ‚ania mechanizmów uwalniajÄ…cych zmagazynowanÄ… energiÄ™ w procesie glikogenolizy i lipolizy.
Hipoglikemia jest najsilniejszym stresem metabolicznym dla orgaÂnizmu zagrażajÄ…cym jego życiu. W mózgu pozbawionym dopÅ‚ywu gluÂkozy ustajÄ… procesy utleniania. W fazie poczÄ…tkowej, gdy zostaje wzbudzony stan alarmowy, w obrÄ™bie jÄ…der podwzgórza należących do ukÅ‚adu regulujÄ…cego poziom glukozy we krwi dochodzi do: pobudzenia dziaÅ‚ania ukÅ‚adu współczulnego — czego skutkiem jest wzmożone wyÂdzielanie katecholamin, wzmożonego wydzielania adrenokortykotropiny, glikokortykosteroidów, hormonu wzrostu. Wszystkie te hormony hamujÄ… dziaÅ‚anie insuliny, przyspieszajÄ… rozpad glikogenu na glukozÄ™, rozpad tÅ‚uszczów, tj. lipolizÄ™, co normalnie prowadzi do szybkiej norÂmalizacji poziomu cukru we krwi.
W pierwszej fazie hipoglikemii wystÄ™pujÄ… objawy zwiÄ…Âzane z pobudzeniem ukÅ‚adu współczulnego: niepokój, pocenie siÄ™, blaÂdość skóry, drżenie rÄ…k, przyspieszenie akcji serca i oddechów. JeÅ›li stan hipoglikemii nie zostanie wyrównany, doÅ‚Ä…czajÄ… siÄ™ objawy uszÂkodzenia czynnoÅ›ci oÅ›rodkowego ukÅ‚adu nerwowego: odczuwanie zmÄ™Âczenia, zaburzenia mowy, ziewanie, senność, zaburzenia widzenia, poÂbudzenie ruchowe. W koÅ„cowej fazie dochodzi do gÅ‚Ä™bokiej Å›piÄ…czki i Å›mierci.
Losy chorego zależą od czasu trwania i nasilenia stanu niedocukÂrzenia. Po krótkotrwaÅ‚ej hipoglikemii objawy chorobowe szybko cofajÄ… siÄ™. Po kolejnych napadach, zwÅ‚aszcza ciężkich, mogÄ… pozostać trwaÅ‚e uszkodzenia ogniskowe mózgu, objawiajÄ…ce siÄ™ zabuÂrzeniami mowy, niedowÅ‚adami, upoÅ›ledzeniem umysÅ‚owym, napadami padaczki. Dlatego tak istotne znaczenie ma jak najwczeÅ›niejsze rozÂpoznanie pierwszych objawów hipoglikemii i jej leczenie. Wypicie osÂÅ‚odzonego napoju czy spożycie posiÅ‚ku może w fazie poczÄ…tkowej wyÂrównać niedobór glukozy i zapobiec dalszym zaburzeniom.
W stanach ciężkich konieczne jest leczenie szpitalne, dożylne podaÂwanie roztworów glukozy, potasu, kortyzolu i glukagonu.