Działanie hormonów przysadkowych. Przedni płat przy­sadki jest zbudowany z kilku rodzajów komórek gruczołowych wy­dzielających poszczególne hormony białkowe: hormon wzrostu (GH), czyli somatotropinę (STH), hormon tyreotropowy (tyreotropinę, TSH), hormon adrenokortykotropowy (kortykotropinę, ACTH), gonadotropiny: folikulostymulinę (FSH), hormon luteinizujący (LH) oraz prolak­tynę. Wydzielanie tych hormonów jest pobudzane przez hormony pep­tydowe wydzielane przez neurony różnych jąder podwzgórza. Stąd układ podwzgórzowo-przysadkowy jest obecnie rozpatrywany jako ca­łość funkcjonalna, wiążąca cały obwodowy układ wewnętrznego wy­dzielania z ośrodkowym oraz autonomicznym układem nerwowym. Wpływ hamujący na wydzielanie hormonów przysadkowych wywiera podwyższanie się stężenia hormonów wydzielanych przez odpowiednie gruczoły obwodowe — działa tu ujemne sprzężenie zwrotne.

Hormony przedniego pÅ‚ata przysadki dziaÅ‚ajÄ… tylko na te narzÄ…dy, których komórki majÄ… swoiste receptory bÅ‚onowe wiążące te hormony na swej powierzchni. Hormon tyreotropowy, adrenokorty­kotropowy i gonadotropiny pobudzajÄ… wzrost i czynność odpowied­nich obwodowych gruczołów dokrewnych: tarczycy, kory nadnerczy, gruczołów pÅ‚ciowych. Hormon w z r o s t u wydzielany jest do krwiobiegu okresowo: w stanach gÅ‚odu (spadku poziomu glukozy we krwi), po wysiÅ‚ku fizycznym, kilkakrotnie w nocy podczas snu. Wywiera on wieloraki wpÅ‚yw na metabolizm wielu komórek organizmu. OddziaÅ‚uje na przemianÄ™ biaÅ‚kowÄ… przez zwiÄ™kszenie transportu aminokwasów przez bÅ‚onÄ™ komórkowÄ… i tym samym na syntezÄ™ biaÅ‚ek, przemianÄ™ wÄ™glowodanowÄ…, a także tÅ‚uszczowÄ…, gdyż uÅ‚atwia lipolizÄ™, czyli roz­pad tÅ‚uszczu w tkance tÅ‚uszczowej. W komórkach wÄ…trobowych pobu­dza syntezÄ™ biaÅ‚kowych zwiÄ…zków zwanych somatomedynami. ZwiÄ…zki te, wykazujÄ…ce pewne powinowactwo do bÅ‚onowych recepto­rów insulinowych, odgrywajÄ… dużą rolÄ™ w pobudzaniu procesów wzro­stu chrzÄ…stek w strefach wzrostowych koÅ›ci, jak również w wielu pro­cesach metabolicznych regulujÄ…cych pobieranie i przemianÄ™ energii i materii. W wyniku dziaÅ‚ania hormonu wzrostu procesy anaboliczne – wzrostu komórek – uzyskujÄ… przewagÄ™ nad procesami katabolicznymi — utraty materii i energii.

Tylny płat przysadki składa się z zakończeń włókien nerwo­wych wychodzących z jąder podwzgórza. Wzdłuż tych włókien spływa­ją do tylnego płata przysadki i tam są magazynowane głównie dwa neurohormony: oksytocyna oraz hormon antydiuretyczny, czyli wazopresyna, będące związkami peptydowymi.

Tylny pÅ‚at przysadki wraz z oÅ›rodkowym ukÅ‚adem nerwowym, głów­nie podwzgórzem, oraz nerkami, korÄ… nadnerczy i gruczoÅ‚ami potowy­mi wchodzi w skÅ‚ad ukÅ‚adu regulatorowego, czuwajÄ…cego nad utrzymaniem staÅ‚oÅ›ci Å›rodowiska zewnÄ…trzkomórkowego w zakre­sie ciÅ›nienia osmotycznego i skÅ‚adu jonowego osocza. Wzrost ciÅ›nie­nia osmotycznego pÅ‚ynu zewnÄ…trzkomórkowego stanowi bodziec zwiÄ™kszajÄ…cy w komórkach podwzgórza syntezÄ™ i wydzielanie oksytocyny i wazopresyny oraz biaÅ‚ka noÅ›nikowego – neurofizyny. Hormony te, razem z noÅ›nikiem neurofizynÄ…, sÄ… magazynowa­ne w obrÄ™bie zakoÅ„czeÅ„ nerwowych w tylnym placie przysadki. Wzrost ciÅ›nienia osmotycznego oraz inne sygnaÅ‚y powodujÄ… uwalnia­nie tych peptydów do krwiobiegu. W nerce wazopresyna zwiÄ™ksza wchÅ‚anianie zwrotne wody, co powoduje spadek ciÅ›nienia osmotyczne­go osocza do wartoÅ›ci normalnych.

Zaburzenia czynności przedniego płata przysadki. Zaburzenia te mogą dotyczyć tylko jednego rodzaju komórek przedniego płata przysadki, dając np. obraz izolowanego niedoboru lub nadmiaru hor­monu wzrostu, albo wielu rodzajów komórek, powodując uogólnioną niedoczynność przysadki.

Przyczyną zaburzeń mogą być nieprawidłowe bodźce dochodzą­ce z podwzgórza lub zmiany pierwotne w komórkach przysadki, np. zmiany nowotworowe.

Niedobór lub nadmiar hormonów przysadkowych, takich jak tyreo- tropina (TSH), kortykotropina (ACTH), gonadotropiny wyzwala nie­doczynność lub nadczynność odpowiednich gruczołów: tarczycy, kory nadnerczy, gruczołów płciowych.

Zaburzenia wydzielania hormonu wzrostu. Niedobór hor­monu wzrostu lub brak jego działania obwodowego (brak lub defekty receptorów, zaburzenia syntezy somatomedyn) powodują zwol­nienie tempa wzrostu. Karłowatość czy bardzo niski wzrost mogą być jednak spowodowane również wieloma innymi przyczynami, jak np. uwarunkowaniami genetycznymi, zaburzeniami w odżywianiu, zaburzeniami czynności nerek. Niedobór hormonu wzrostu jest przyczyną tylko kilku procent ogólnej liczby przypadków karłowatości.

Do leczenia karłowatości wywołanej brakiem lub niedobo­rem hormonu wzrostu wprowadzono w latach sześćdziesiątych ludzki hormon wzrostu uzyskiwany głównie z przysadek lud»i zmarłych, * ostatnio również z hodowli bakterii, którym drogą inżynierii genetycz­nej wprowadzono gen sterujący syntezą cząsteczki hormonu wzrostu.

Nadmiar hormonu wzrostu wywoÅ‚uje u dziecka wzrost nad­mierny – gigantyzm, a w wieku mÅ‚odzieÅ„czym objawy akromegali i, tj. wybiórczego wzrostu dÅ‚oni, stóp, szczÄ™ki dolnej. PrzyczynÄ… może być przerost komórek wytwarzajÄ…cych hormon wzrostu lub no­wotwór wywodzÄ…cy siÄ™ z tej linii komórek. Od sprecyzowania rozpoz­nania zależy wybór metody leczniczej, np. zabiegu operacyjnego.

Zaburzenia czynności tylnego płata przysadki. Moczówka prosta; zaburzenia mechanizmu sterującego, samej biosyntezy i wy­dzielania hormonu wazopresyny powodują wielomocz. Do naj­częstszych przyczyn tych zaburzeń należą: urazy, stany zapalne i no­wotwory ośrodkowego układu nerwowego. Ilość oddawanego moczu na dobę w moczówce prostej może osiągąć kilka do kilkunastu litrów. Odpowiednio do diurezy wzrasta pragnienie. W każdym przypadku ko­nieczne jest wnikliwe badanie specjalistyczne dla ustalenia przyczyny zaburzeń, wykluczenia obecności guza.

Leczenie objawowe. Polega na stosowaniu donosowo synte­tycznego zwiÄ…zku – analogu wazopresyny. Dla zmniejszenia diurezy dobowej do 1-2 litrów przeważnie wystarcza jedno- lub dwukrotne na dobÄ™ wprowadzenie, wysoko na przegrodÄ™ nosowÄ…, jednej kropli pre­paratu. W leczeniu moczówki prostej znalazÅ‚y zastosowanie inne leki wybiórczo hamujÄ…ce ucieczkÄ™ wody przez nerki.