Są to zaburzenia fizjologicznych czynności narządów, lub nawet ich poważne choroby, uwarunkowane wieloma czynnikami, wśród których niepoślednią rolę odgrywają czynniki psychogenne.

Przyczyny. O rozwoju choroby psychosomatycznej u dzieci, poza niewłaściwymi warunkami środowiska domowego, decydują specyficz­ne cechy osobowości dzieci, które usposabiają do szczególnego przeży­wania każdej sytuacji konfliktowej, wynikającej z braku umiejętności wzajemnego porozumienia się w rodzinie. Powoduje to przewlekłe sta­ny napięć emocjonalnych z uczuciem niepokoju i lęku, wyzwalające z czasem objawy chorobowe w tych narządach organizmu, których wrażliwość na bodźce emocjonalne jest konstytucjonalnie uwarunko­wana. Dzieci z chorobą psychosomatyczną różnią się od dzieci nerwi­cowych tym, że skarżą się jedynie na różne dolegliwości ze strony na­rządów, pomijając całkowicie doznania psychiczne, które uważają za naturalny skutek swych dolegliwości, a nie za ich przyczynę.

Objawy chorób psychosomatycznych są bardzo różne i zależą od na­rządu, który na czynniki emocjonalne odpowiada zaburzeniami czyn­ności. Istnieje wiele zespołów chorób psychosomatycznych, jak np. ast­ma oskrzelowa, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, wrzodzieją- ce zapalenie jelita grubego, nadciśnienie młodzieńcze — są one opisa­ne w innych miejscach — a także jadłowstręt psychiczny, naczynioruchowe bóle głowy oraz migreny.

Jadłowstręt psychiczny lub anoreksja psychiczna. Choroba ta polega na świadomym ograniczeniu przyjmowania pokarmów przy po­czątkowo zachowanym łaknieniu i dobrym samopoczuciu ogólnym. Występuje zwykle w okresie pokwitania, głównie u dziewcząt, rzadziej u chłopców (8:1). Z czasem prowadzi do znacznej utraty masy ciała, a następnie skrajnego wyniszczenia organizmu z następczym wstrętem do jedzenia, uporczywym zaparciem (zwalczanym przez środki przeczy­szczające), zanikiem miesiączkowania i widocznymi zmianami troficz­nymi (skóra staje się sucha, szorstka, łuszcząca się, włosy są łamliwe i wypadają, pojawiają się obrzęki stóp i łydek, dłonie są sine i zimne).

Leczenie polega na izolacji chorego od środowiska rodzinnego i umieszczeniu na oddziale psychosomatycznym lub psychiatrii młodzie­żowej. Obok podawania bogato energetycznej diety (nieraz karmienie musi się odbywać przez sondę), równolegle prowadzona jest psychote­rapia mająca doprowadzić do współpracy chorego w zwalczaniu jadłowstrętu i uświadomieniu mu przyczyn tego zaburzenia. Na ogół są nimi złożone konfliktowe sytuacje w rodzinie o głębszym znaczeniu, a nie rzekoma chęć osiągnięcia szczupłej sylwetki ciała. Konieczna jest przy tym wnikliwa ocena sytuacji rodzinnej dziecka i wzajemnych re­lacji między nim a rodzicami, którzy z reguły wymagają również odpo­wiedniego oddziaływania psychoterapeutycznego.

Powodzenie leczenia zależy od czasu trwania choroby i wieku dziec­ka w momencie pojawienia się pierwszych objawów jadłowstrętu. Im wcześniej zostanie rozpoznana choroba i im młodsze jest dziecko, tym leczenie daje lepsze wyniki, gdyż tym łatwiejsze jest wyrównanie bio­logicznych i psychicznych zaburzeń. Dziecka zaniedbanego, z chorobą trwającą kilka lat, w stanie skrajnego wyniszczenia, może nie udać się uratować.

Naczynioruchowe, tj. napięciowe, zwykłe bóle głowy u dzieci i młodzieży pojawiają się przeważnie po emocjach, przemęczeniu nauką, przy braku snu, a u dziewcząt przed lub w czasie miesiączki, zmianach atmosferycznych. Są niezbyt silne, tępe, obejmują całą głowę, rzadziej lokalizują się w skroniach lub w czole, trwają cały dzień lub kilka dni i na ogół nie utrudniają dziecku nauki i codziennych zajęć. Wyraźnie nasilają się przy kaszlu, parciu na stolec, schylaniu się.

Migrena. Są to napadowe, nawracające bóle głowy o rozmaitym na­sileniu, czasie trwania i różnej częstości występowania. W napadach można wyróżnić 3 fazy: W fazie I (tzw. okres zwiastunów) do­minuje drażliwość, obniżony nastrój i niepokój, w fazie II pojawia się ból głowy, który narasta gwałtownie lub stopniowo i najczęś­ciej jednostronnie (skroń, oczodół, rzadziej potylica); ból ten jest silny, pulsujący, rwący lub świdrujący, nie pozwala dziecku na naukę i sku­pienie się. W fazie III chore dziecko, zmęczone bólem i często towa­rzyszącymi mu wymiotami, zasypia, po czym budzi się na ogół z do­brym samopoczuciem, choć czasami może jeszcze przez kilka dni od­czuwać tępe, rozlane bóle jak przy zwykłym, naczynioruchowym bólu głowy. Czynników wyzwalających migrenę jest bardzo wiele, ale wśród nich niepoślednią rolę odgrywają sytuacje stresowe i stany napięć emocjonalnych.

Leczenie bólów głowy, zarówno naczynioruchowych, zwykłych, jak i migreny, nie jest proste i zawsze powinno być poprzedzone wnikli­wym badaniem neurologicznym i badaniami pomocniczymi. Rodzaj stosowanego leku zależy od czynników wywołujących bóle głowy. Wy­bór leku, ustalenie jego dawki, wskazania dotyczące trybu życia dziec­ka, zmiany tego trybu, diety należą do lekarza i powinny być ściśle przestrzegane.