WedÅ‚ug ogólnie przyjÄ™tej definicji, jest to „funkcjonowanie intelekÂtualne istotnie poniżej przeciÄ™tnej, powstaÅ‚e w okresie rozwojowym, któremu towarzyszy obniżenie zdolnoÅ›ci przystosowania siÄ™”. W zależÂnoÅ›ci od stopnia sprawnoÅ›ci umysÅ‚owej, upoÅ›ledzenie umysÅ‚owe dzieli siÄ™ na dwie zasadnicze grupy: 1) lekkie upoÅ›ledzenie umysÅ‚oÂwe i 2) głębsze upoÅ›ledzenie umysÅ‚owe trzystopniowe: umiarkowane, znaczne i głębokie.
Lekkie upoÅ›ledzenie umysÅ‚owe jest uwarunkowane wieloma czynnikami, czÄ™sto nakÅ‚adajÄ…cymi siÄ™ na siebie, np. czynnikami geneÂtycznymi i Å›rodowiskowymi (zaniedbania wychowawcze). Objawy czÄ™sto dajÄ… siÄ™ zauważyć dopiero wtedy, gdy dziecko rozpoczyna naÂukÄ™ szkolnÄ…. Obserwuje siÄ™ narastajÄ…ce trudnoÅ›ci w nauce, zwÅ‚aszcza w zakresie matematyki, na wskutek braku zdolnoÅ›ci do logicznego myÅ›lenia, uogólniania i wyciÄ…gania wÅ‚aÅ›ciwych wniosków. Dobra na ogół pamięć mechaniczna i dostateczne zasoby sÅ‚ownictwa niejednokÂrotnie mylÄ… rodziców w ocenie wydolnoÅ›ci umysÅ‚owej dziecka, przez to stawiajÄ… mu zbyt wysokie wymagania, a szkoÅ‚a posÄ…dza je o lenistwo.
Głębsze upoÅ›ledzenie umysÅ‚owe spowodowane jest najczęściej jednym czynnikiem szkodliwym, który w 50% przypadków można ustaÂlić dziÄ™ki postÄ™powi badaÅ„ w ostatnich dziesiÄ™cioleciach. Czynnikiem tym mogÄ… być: defekty metaboliczne przekazywane przez „chore” geÂny obojga rodziców (np. fenyloketonuriÄ…) lub jednego z nich (np. stwardnienie guzowate), patologia chromosomów (zespół Downa), niektóre choroby wirusowe i bakteryjne matki w czasie ciąży, zapalenie mózgu u noworodka itp.
Objawy zaznaczajÄ… siÄ™ wyraźnie już w wieku niemowlÄ™cym. DziecÂko maÅ‚o interesuje siÄ™ otoczeniem i zabawkami, późno zaczyna gawoÂrzyć, bardzo wolno postÄ™puje rozwój mowy i funkcji ruchowych. CzÄ™sto widoczne sÄ… też oznaki fizycznego niedorozwoju, np. maÅ‚ogÅ‚owie, wielkogÅ‚owie, deformacje czaszki, małżowin usznych, gaÅ‚ek ocznych, palÂców dÅ‚oni i stóp, wady rozwojowe narzÄ…dów wewnÄ™trznych wykryte badaniami lekarsko-laboratoryjnymi.
W ustaleniu stopnia upoÅ›ledzenia umysÅ‚owego dziecka pomocne sÄ… psychologiczne badania testowe. Na ich podstawie okreÅ›Âla siÄ™ tzw. iloraz rozwoju (LR.) u dzieci do 5 r. życia oraz iloÂraz inteligencji (LI.) u dzieci powyżej 5 r. życia. Iloraz ten wyÂraża siÄ™ stosunkiem liczbowym wieku umysÅ‚owego do wieku metrykalÂnego dziecka pomnożonym przez 100. WedÅ‚ug skali inteligencji o Å›redÂniej 100 i odchyleniach standardowych 16, przyjmuje siÄ™, że: I.I. poniÂżej 20 oznacza głębokie upoÅ›ledzenie (dziecko nie rozwija moÂwy, nie chodzi i nie zgÅ‚asza potrzeb fizjologicznych); I.I. od 20 do 35 – znaczne upoÅ›ledzenie (zob. wyżej); I.I. od 36 do 51 – umiarÂkowane upoÅ›ledzenie; I.I. od 52 do 67 – upoÅ›ledzenie lekkie; I.I. od 68 do 83 — pogranicze upoÅ›ledzenia i normy; za. normÄ™ przyjmuje siÄ™ I.I. od 84 do 115.
Leczenie upoÅ›ledzenia umysÅ‚owego polega na prowadzeniu od pierwszych lat życia ćwiczeÅ„ rehabilitacyjnych oraz na wychowaniu i nauczaniu dobranym do wieku dziecka i poziomu jego sprawnoÅ›ci umysÅ‚owej i fizycznej, ustalonym na podstawie testowego badania psyÂchologicznego. Stosuje siÄ™ też czÄ™sto leczenie farmakologiczne, pobuÂdzajÄ…ce i wzmacniajÄ…ce procesy oÅ›rodkowego ukÅ‚adu nerwowego.
Dla dzieci ze znacznym lub umiarkowanym upoÅ›ledzeniem sÄ… orgaÂnizowane przedszkola specjalne i szkoÅ‚y życia. Dla dzieÂci upoÅ›ledzonych w stopniu lekkim — 8-klasowe szkoÅ‚y specjalÂne z dostosowanym programem nauczania, po skoÅ„czeniu których dzieci przechodzÄ… do 3-letnich szkół zawodowych, uczÄ…cych prostych zawodów, pozwalajÄ…cych w przyszÅ‚oÅ›ci na samodzielne utrzymanie siÄ™. Rodzice, po odpowiednim przeszkoleniu przez rehabilitantów, powinni kontynuować w domu psychiczne i fizyczne usprawnienie dziecka pod kontrolÄ… lekarsko-psychologicznÄ…, nie przeceniajÄ…c w żadnym razie możliwoÅ›ci dziecka. Pozostawienie dziecka upoÅ›ledzonego w stopniu lekkim w normalnej szkole podstawowej, nawet przy zapewnieniu mu staÅ‚ej, fachowej pomocy w nauce, naraża je nie tylko na wysiÅ‚ek umysÅ‚owy ponad jego możliwoÅ›ci intelektualne, ale i ciÄ…gÅ‚e drwiny i szyderstwa kolegów w klasie, co z kolei może stać siÄ™ przyczynÄ… zaniÂżonego poczucia wartoÅ›ci wÅ‚asnej i różnego typu reakcji nerwicowych, poważnie zakłócajÄ…cych przystosowanie spoÅ‚eczne.